Để sắc màu thổ cẩm của người Ê Đê còn mãi

Tỉnh Phú Yên có gần 25.000 người dân tộc Ê Đê sinh sống, tập trung nhiều nhất ở huyện miền núi Sông Hinh. Một trong những nét đặc sắc về văn hóa của người Ê Ðê ở Phú Yên chính là trong nghệ thuật tạo hình trang trí hoa văn trên thổ cẩm.

Sáng tạo từ cuộc sống

Thổ cẩm của người Ê Đê không đơn thuần là tấm vải bình thường mà ẩn chứa cả tâm hồn của họ. Mỗi sản phẩm thổ cẩm làm ra, ngoài nét đẹp truyền thống còn thể hiện sự cần cù, khéo tay của người phụ nữ nơi đây.

Nguyên liệu dệt thổ cẩm của người Ê Đê là cây bông (tiếng Ê Đê gọi là Blang). Quả bông đem về bóc vỏ, lấy phần ruột và phơi. Sau đó tách hạt, “bật” cho bông tơi ra rồi xoe lại thành những con bông, từ con bông lại kéo thành sợi chỉ thô (sợi chưa qua công đoạn nhuộm). Ngày xưa, sắc màu thổ cẩm của người Ê Đê có hai tông (tone) màu chủ đạo: đen và đỏ. Ngày nay, sắc màu tấm thổ cẩm có 5 màu cơ bản gồm: Hrah (đỏ), Yadu (đen), Cakni (vàng), Apiek (xanh) và Kỗ (trắng).

Để tạo ra sắc màu trên tấm thổ cẩm, phụ nữ Ê Đê vào rừng hái lá krum già (cách gọi của đồng bào Ê Đê) để chuẩn bị thuốc nhuộm. Họ phơi vỏ ốc suối thật khô, nung lên, ngâm thành vôi rồi trộn với nước lá krum. Sợi nhuộm từ hỗn hợp nước lá - vôi ốc sẽ có màu xanh. Nếu thêm vào hỗn hợp trên nước lá knung giã nhỏ, nấu với rễ cây chàm sẽ cho ra màu đen. Màu đen của người Ê Đê được xem là một trong những màu đẹp về sắc và độ bền. Còn màu đỏ được tạo từ loại vỏ cây krung già giã ra, nấu lên. Màu đỏ không tươi, chỉ đậm hơn màu đất nung một chút. Sản phẩm dệt màu đỏ được coi trọng hơn hết. Màu vàng được nhuộm từ củ nghệ. Người ta chọn những củ già, mài nhỏ hoặc cho vào cối giã rồi vắt nước để nhuộm. Khi phơi sợi, họ sử dụng một chiếc bàn chải (Kruamrai) chải dọc theo cuộn sợi để gỡ sạch các vụn màu, vỏ cây.

Việc tạo hoa văn, đòi hỏi người dệt phải nắm bắt ý đồ từ khi mắc sợi. Mỗi loại hoa văn có sợi dọc, sợi ngang khác nhau (dựa vào kỹ thuật nâng và hạ sợi ở khung dệt). Thông thường, trên một khổ vải rộng khoảng 0,9m, người Ê Đê tạo những đường viền (diềm) nhỏ ở hai đầu biên vải. Phần hoa văn chính tập trung cách biên một chút, rộng khoảng 20 - 30cm và một số đường trang trí nhỏ chạy giữa thân vải.

Nền thổ cẩm người Ê Đê là màu đen hoặc chàm sẫm không sáng và sặc sỡ như thổ cẩm của các dân tộc thiểu số khác. Màu sẫm thể hiện tính trang nghiêm, đứng đắn, còn màu vàng, đỏ biểu tượng của lòng dũng cảm, sức mạnh và khát vọng. Sự phối màu giữa đỏ và đen, đỏ với chàm sẫm hoặc đen phối với vàng... đã tạo ra hoa văn sinh động. Dải hoa văn chiếm diện tích từ 1/4 đến 1/3 bề mặt tấm thổ cẩm, gồm những chuỗi họa tiết: Cỏ, cây, hoa, lá, chim muông, cầm thú... được cách điệu dưới dạng hình học như: hình tam giác, hình chữ nhật, hình thoi, hình mũi tên, đường gấp khúc, 2 đường thẳng song song. Đặc biệt là họa tiết đường cong mềm mại nhưng lớn, đây là họa tiết chính để trang trí các dải hoa văn ở ngực, gấu áo thân sau của nam giới.

Còn trên váy, chăn người phụ nữ Ê Ðê là những họa tiết màu đỏ trên nền màu đen. Màu đỏ giữ vai trò chủ đạo, các màu khác làm nhiệm vụ phụ trợ hoặc dùng để tách các chi tiết hoa văn. Qua tìm hiểu, được biết, người Ê Đê chọn tông màu đen hoặc chàm sẫm làm màu nền chủ đạo trên thổ cẩm của mình, vì họ muốn hòa mình vào thiên nhiên với nương rẫy, núi rừng, nơi họ sinh sống.

Mí Tun Thảo, nghệ nhân người dân tộc Ê Đê ở buôn Lê Diêm, thị trấn Hai Riêng (huyện Sông Hinh) năm nay xấp xỉ 85 tuổi, cho chúng tôi biết: “Dệt được một tấm thổ cẩm để may váy, áo, khố, mền..., người phụ nữ Ê Đê phải mất một thời gian dài khoảng 4 tháng. Cũng có thể kéo dài hơn vì tùy thuộc vào kích thước và các hoa văn của tấm vải. Vì vậy, trước khi dệt, người phụ nữ Ê Đê đã có ý tưởng sắp xếp họa tiết ngay trong đầu, để khi dệt tạo nên các hoa văn hài hòa. Đó là sự tài tình của người phụ nữ Ê Đê”.

Bảo tồn và phát triển

Được biết, dệt thổ cẩm không chỉ là một nghề mưu sinh, mà còn là nét đẹp truyền thống, bản sắc văn hóa của đồng bào dân tộc Ê Đê. Bản sắc văn hóa ấy như đã ngấm sâu vào máu thịt của người phụ nữ Ê Đê từ thế hệ này sang thế hệ khác. Bà truyền cho mẹ, mẹ truyền cho con gái, cứ thế nối tiếp theo thời gian. Màu sắc, hoa văn trên thổ cẩm càng đẹp, càng tỉ mỉ và sắc sảo thì càng chứng tỏ được giá trị tay nghề của người con gái ấy.

Hội thi dệt thổ cẩm ở thôn Xây Dựng, xã Suối Trai, huyện Sơn Hòa, tỉnh Phú Yên.

Thường thì mùa màng thu hoạch xong là lúc phụ nữ Ê Đê luôn dành nhiều thời gian hơn để dệt thổ cẩm. Bà Mí Lát, 66 tuổi, ở buôn Bá, xã Ea Bá (huyện Sông Hinh) có thâm niên nhất trong nghề dệt thổ cẩm ở đây. Tuy tuổi đã cao, thế nhưng đôi tay bà rất khéo léo dệt nên những hoa văn tinh xảo, đẹp mắt trên tấm thổ cẩm. Bà Mí Lát chia sẻ: “Từ nhỏ, tôi được mẹ dạy cho cách xoe vải, nhuộm màu, dệt túi vải, khăn... rồi khó dần lên là dệt chăn, quần áo truyền thống. Cứ như vậy, tôi thành thạo nghề và giữ cho đến bây giờ”.

Hiện nay, người Ê Đê ở Phú Yên còn lưu giữ khá nhiều trang phục truyền thống, có họa tiết hoa văn đẹp trên những chiếc váy, các loại áo dài tay của phụ nữ. Chiếc khố, áo dài tay có khuy cài trước ngực của nam giới với cổ áo trái tim (các dân tộc khác đều khoét cổ tròn), viền xung quanh cổ áo là miếng bạ lai có dệt hoa văn, gắn sát nhau, tạo thành một khối trang trí hình thang, có đáy rộng nằm sát cổ và đáy hẹp nằm dưới ngực mà người Ê Đê họ gọi là áo chim Grứ (chim đại bàng), được dùng trong các lễ hội lớn, thăm viếng họ hàng, đón tiếp khách quý. Còn hoa văn trên áo thường mặc ở nhà được đính dải hoa văn nằm ngang thêu rất bắt mắt.

Ông Ka Sô Liễng, nhà nghiên cứu văn hóa dân gian (ở buôn Kiến Thiết, xã Ea Chà Rang, huyện Sơn Hòa) chia sẻ: “Dù bị ảnh hưởng ít nhiều của quá trình phát triển kinh tế và giao lưu văn hóa từ các vùng miền, nhưng người Ê Đê ở Phú Yên vẫn luôn gìn giữ bản sắc văn hóa của dân tộc mình và luôn tự hào về nghệ thuật trang trí hoa văn, cùng với những sắc màu đẹp, tinh tế, sắc sảo trên nền thổ cẩm”.