Những phụ nữ Tà Ôi góp sức đưa sản phẩm dệt zèng vươn xa

15/09/2022
Lấy tên Aza Koonh, một lễ hội của đồng bào Pa Cô - Tà Ôi, Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia, để đặt cho Hợp tác xã (HTX) Dệt Zèng, Nghệ nhân ưu tú Mai Thị Hợp và đồng sự muốn bảo tồn và phát triển nghề dệt zèng gắn với gìn giữ giá trị truyền thống giàu bản sắc của dân tộc mình.
Du khách hào hứng quan sát quá trình dệt Zèng.

Đưa zèng vào thời trang hiện đại

Căn nhà ở ngay thị trấn A Lưới của bà Mai Thị Hợp cũng là trụ sở của HTX có cái tên khá ấn tượng: Thổ cẩm xanh Aza Kooh. Không phải là "nhân chứng sống" nhưng bà Hợp được cả vùng cao A Lưới này xem là người "đưa Zèng vào thời trang hiện đại".

Bà Hợp thật thà bảo, mình quê ở A Đớt, bây giờ nhập chung với Hương Lâm thành Lâm Đớt và nghề dệt zèng của dân tộc Tà Ôi có lâu đời lắm rồi, không biết bây chừ đã đến thế hệ thứ mấy. Chỉ biết chào đời là đã thấy cái khung dệt.

Cả nhà gồm mạ, dì và cả chị dâu nữa đều dệt zèng. Đòi mạ cho dệt, mạ bảo tước bẹ chuối làm sợi, lấy thân chuối làm hạt cườm. Cứ thế qua ngày qua tháng… sau nhiều năm mày mò luyện tập, đến năm 15 tuổi, lần đầu tự dệt được một tấm zèng hoàn chỉnh, mừng lắm. Bà Hợp bảo, mình dành để làm ngay bộ trang phục cho riêng mình và được mẹ dành làm của hồi môn.

Nghề dệt zèng cũng từ đó vận vào người bà Hợp. Rồi bà Hợp lấy chồng. Khung dệt zèng cũng theo bà về nhà chồng. Hằng ngày, sau những giờ lao động nhọc nhằn ở ruộng rẫy, bà Hợp lại làm bạn với chiếc khung dệt zèng.

Nghệ nhân Mai Thị Hợp (người dân tộc Tà Ôi) bên khung dệt Zèng.

Sản phẩm làm ra, bà cùng bà con thôn bản, cái để dùng may mặc trong nhà, cái mang bán cho bà con Ca Tu hay Pa Cô quanh vùng. Ở A Lưới có 3 dân tộc ít người thì mỗi tộc lại có một "gu" thẩm mỹ riêng về thổ cẩm. Bà Hợp rành rẽ, người Pa Cô thích màu đỏ, người Ca Tu ưa hoa văn nhỏ, còn bà con Tà Ôi lại thích… sự cầu kỳ và phức tạp. Cái khó của thợ dệt do vậy không phải là dệt nhanh hay dệt khéo mà là phải có ý tưởng để lên được khung những hoa văn đẹp, màu sắc nổi bật.

Đến được với nghề cũng là lúc bà Hợp, một phụ nữ luôn có sự trăn trở và thay đổi, cảm nhận những bất cập. Người Tà Ôi có nghề dệt thổ cẩm truyền thống đặc sắc, nhưng cuộc sống vẫn túng thiếu, khó khăn. Cái khó nằm ở "đầu ra" và người thợ. Khi không sống được với khung dệt, rất nhiều thợ lành nghề đã "bỏ nghề" trong khi lớp trẻ thì không biết. Vậy nên, phải tập hợp những người có tay nghề cao, sau đó dạy nghề cho những người chưa biết.

Cản trở là luật tục của người Tà Ôi quy định không truyền nghề cho người khác, chỉ những người trong gia đình truyền cho nhau. Như một cơ duyên khi bà Hợp và một người bạn là Hồ Thị Nhàn đang tìm cách khôi phục thì có sự xuất hiện của tổ chức NAV (Na Uy) vào năm 1995 với những lớp tập huấn về zèng.

Lần đầu tiên vào năm 2004, một tổ hợp dệt zèng ở A Lưới ra đời tại A Đớt. Không lâu sau đó, sau khi gia đình chuyển ra thị trấn, tổ dệt được nâng cấp lên thành Hợp tác xã dệt zèng - thổ cẩm thị trấn A Lưới.

Mang Zèng ra thế giới

Đưa dệt zèng vào HTX không khó. Cái khó đối với bà Hợp và cộng sự, vốn quen với công việc bên khung dệt, là tìm thị trường cho sản phẩm và nâng cao năng suất lao động. Chuyện trò hàn huyên, bà Hợp bỗng nhớ tới khung dệt zèng cải tiến mà sau khi liên kết tổ chức các lớp tập huấn nghề, HTX Thuận Thành (Huế) đã chuyển giao cho Hợp tác xã dệt zèng - thổ cẩm thị trấn A Lưới.

Có điều, đó không phải là một kỷ niệm vui. Khung dệt zèng cải tiến có năng suất cao hơn rất nhiều lần nhưng tấm zèng dệt không chặt khít nên khách hàng, mà đặc biệt là châu Âu không thích và mặn mà. Họ thích zèng dệt bằng khung dệt thủ công.

Không thể lấy năng suất làm trọng, bà Hợp tính đến chuyện phải sáng tạo bằng cách nghĩ ra nhiều mẫu mã và họa tiết mới rồi hướng dẫn cho chị em cùng làm. Chất liệu thổ cẩm, xưa người Tà Ôi thường trồng bông để kéo sợi, nay thị trường đã có sẵn, vấn đề là phải biết chọn lọc kỹ, rồi qua thêm nhiều công đoạn gia công tỉ mẩn và công phu để có được sợi bông săn chắc. Rồi nữa là màu sắc, theo bà Hợp, để bảo đảm tiêu chuẩn về độ bền, cũng như để đạt được màu sắc đặc trưng, phải sử dụng các chất liệu truyền thống, tinh chế từ các loại vỏ và rễ cây rừng.

Du khách thích thú với sản phẩm dệt zèng của đồng bào dân tộc A Lưới.

Cũng chính tư duy tấm zèng phải đẹp, phải lạ mà bà Hợp và đồng nghiệp làm quen với nhà thiết kế thời trang Minh Hạnh. Họ cùng nhau chủ động liên hệ tham gia các hội chợ triển lãm, hội chợ làng nghề… Dịp Festival nghề truyền thống Huế 2013, các nghệ nhân dệt zèng A Lưới mang khung cửi xuống phố. Hai năm sau, cũng trên sân khấu này, lần đầu tiên, các hoa hậu và người mẫu nổi tiếng xuất hiện trên sân khấu với bộ trang phục được thiết kế từ chất liệu thổ cẩm Tà Ôi với nhiều cảm xúc.

Bắt đầu từ đó là những chuyến đi xa của zèng A Lưới. Cũng trong năm 2015, thổ cẩm Tà Ôi còn được tạo điều kiện tham gia trình diễn ở Nhật Bản và bà Mai Thị Hợp chính là người đại diện cho phụ nữ Tà Ôi tham gia thao diễn nghề tại Trung tâm hội nghị quốc tế Fukuoka. Rồi tiếp đến là những chuyến đi "khoe" zèng ở châu Âu, Thái Lan…

Nói là "khoe" bởi theo lời bà Hợp, đó là những chuyến đi chỉ nhằm giới thiệu, quảng bá zèng. Đã có một bảo tàng lớn ở Pháp xin mua zèng nhưng bà Hợp và nhà thiết kế thời trang Minh Hạnh không bán. Gần như trọn cả buổi sáng, bà Hợp say sưa kể cho tôi nghe về những chuyến đi này và cho rằng, mang lại nhiều bổ ích để bảo tồn và phát triển dệt zèng.

Người Nhật đặc biệt yêu thích zèng bởi cảm thấy có sự gần gũi với môi trường. Người Pháp thích bộ đồ thổ cẩm có tông màu đỏ và hoa văn hoa sim rất đặc trưng do chính bà Hợp thiết kế và được dệt thủ công. Cả người Nhật, châu Âu và người Thái đều rất ngưỡng mộ kỹ thuật đánh cườm 2 mặt ở thổ cẩm Tà Ôi.

Để "sống" được với zèng?

Theo đề nghị của chúng tôi, nghệ nhân Mai Thị Hợp thử "biểu diễn" dệt zèng. Chỉ với khung dệt đơn sơ với đôi bàn chân làm điểm tựa, thông qua đôi bàn tay linh hoạt, ở tuổi ngoài 60, bà Hợp vẫn cho thấy sự khéo léo đến tuyệt vời khiến chúng tôi bất ngờ.

Với bàn tay khéo léo của người thợ dệt, khung cửi đơn sơ có thể dệt trên 10 loại zèng khác nhau với các tên gọi aratang, atoang, pahiêng, vivat… Mỗi loại có một đặc điểm khác nhau, nếu như aratang hấp dẫn bởi hình ảnh đầy hình tượng của nhưng viên cườm nhỏ xíu được xâu vào vải khi đang dệt thì vivat giản dị với hình dáng của những ngọn núi trùng điệp ẩn hiện trong từng sợi chỉ…

Bà Hợp chia sẻ và tôi được biết, cũng chính những biểu diễn tài hoa của bà Hợp trên nhiều sân khấu trong và ngoài nước đã làm cho zèng trở nên sống động, quyến rũ và được hoan nghênh tại nhiều nơi.

 Đằng sau vai trò của một nghệ nhân, bà Hợp còn là một giám đốc Hợp tác xã

Thế nhưng, ít người biết rằng đằng sau vai trò của một nghệ nhân, bà Hợp còn là một giám đốc Hợp tác xã. Sau những ngày dài khó khăn vì dịch bệnh COVID-19, mới đây vào tháng 7/2022, HTX Thổ cẩm xanh Aza Kooh của bà Hợp nhân được một hợp đồng từ đất nước Canada xa xôi mua 50 tấm zèng với giá 500.000 đồng/tấm.

Đối tác không quá khắt khe, chỉ yêu cầu giao đúng kích cỡ 0,7 x 1,5m/tấm, ít hoa văn và dệt thủ công. Kể lại về hợp đồng kinh tế này, bà Hợp bảo làm theo đơn đặt hàng đòi hỏi người thợ dệt zèng phải có được tính chuyên nghiệp cao, đồng thời phải có sự sáng tạo và đổi mới. Nếu xưa kia, thổ cẩm của người Tà Ôi chỉ có 2 màu sắc đen và đỏ, trong đó, đen tượng trưng cho nước, đỏ tượng trưng cho lửa. Sau này, người dân sáng tạo, pha chế ra nhiều màu sắc như trắng, vàng, hồng, xanh lá để tạo nên những tấm vải đa dạng màu sắc. Mẫu mã sản phẩm zèng cũng ngày càng đa dạng theo nhu cầu thị trường với các sản phẩm zèng (cặp xách, túi du lịch…) hay vải zèng (khăn, rèm…).

A Lưới hiện có gần chục cơ sở dệt zèng là một tín hiệu vui nhưng để giữ được nghề, giữ gìn được bản sắc và đặc biệt sống được với nghề dệt zèng lại là điều không hề dễ dàng. Trong câu chuyện với chúng tôi, bà Hợp đầy suy tư khi nói nhiều đến việc quảng bá sản phẩm, làm thế nào để dệt zèng được nhiều người biết đến… để có thể nuôi sống 100 người thợ đang gắn bó với HTX Thổ cẩm xanh Aza Kooh, những câu chuyện có vẻ như xa lạ với một nghệ nhân dệt zèng.

Bà kể lại cảm xúc thật vui khi cách đây không lâu vừa đón đoàn học sinh xã Hồng Vân đến tham quan dệt zèng tại HTX đầy thích thú. Bà bảo gìn giữ, bảo tồn và phát triển, dệt zèng cần phải "sống" được trong bối cảnh đầy những thách thức như hôm nay. Còn tương lai của dệt zèng thuộc về lớp trẻ. Các em phải được dạy để trân quý nghề dệt zèng, biết cách bảo tồn và làm giàu từ di sản mà ông cha để lại.

PNVN

Video