Nữ nghệ nhân gìn giữ sáo mũi của dân tộc Khơ Mú
Nghệ nhân Quàng Thị Típ thổi sáo mũi tại Ngày hội Văn hóa, Thể thao và Du lịch các dân tộc vùng Tây Bắc năm 2019.
Trong Ngày hội Văn hóa, Thể thao và Du lịch các dân tộc vùng Tây Bắc năm 2019 tại Sơn La, nghệ nhân Quàng Thị Típ khiến khán giả ngạc nhiên, thán phục khi xuất hiện với cây sáo kề vào mũi thổi, phát ra âm thanh du dương, réo rắt cùng điệu múa nhịp nhàng theo tiếng sáo. Nhờ biệt tài thổi sáo bằng mũi mà Quàng Thị Típ được nhiều người mến mộ, trở thành người lưu giữ di sản văn hóa quý báu của người Khơ Mú ở Điện Biên đang dần bị thất truyền.
Dùng sáo mũi để thổ lộ tình cảm
Nghệ nhân Quàng Thị Típ, SN 1977, tại bản Púng Giắt, xã Mường Mươn, huyện Mường Chà, tỉnh Điện Biên. Là người dân tộc Khơ Mú, từ nhỏ, chị đã được sống trong không gian văn hóa với phong tục và bản sắc độc đáo của cộng đồng người Khơ Mú. Góp phần làm nên vẻ đẹp say đắm trong các làn điệu dân ca Khơ Mú chính là những nhạc cụ độc đáo được làm bằng tre, nứa như đao đao, tăng bu, pí tót (sáo ngang), pí tơm (sáo dọc)...
Những người phụ nữ Khơ Mú không những chăm chỉ trong lao động, sản xuất, mà còn có khả năng cảm thụ âm nhạc cũng như khéo léo chế tác và diễn tấu các nhạc cụ tre, nứa. Khả năng đặc biệt ấy được gìn giữ, lưu truyền qua nhiều thế hệ, trở thành bản sắc văn hóa tốt đẹp của phụ nữ Khơ Mú ở Điện Biên.
Sống trong cái nôi văn hóa ấy, không biết từ lúc nào, Quàng Thị Típ yêu những làn điệu dân ca, tiếng sáo, những điệu múa sạp, múa xòe... Chị Típ cho biết, từ nhỏ, chị đã yêu thích tiếng sáo rồi bắt đầu tự học thổi sáo. Cùng với học thổi sáo bằng miệng, chị Típ còn học thổi sáo bằng mũi. Sau đó, chị được mẹ và chị gái hướng dẫn học. Lúc đầu, học thổi sáo rất khó vì không biết lấy hơi nên thổi không ra tiếng. Trải qua quá trình luyện tập chăm chỉ, chị đã biết thổi sáo thành thục.
“Với dân tộc Khơ Mú, người chủ động trong giao duyên không phải là các chàng trai mà là các cô gái. Họ dùng tiếng sáo mũi để thổ lộ tình cảm, tâm tình, tặng cho người mình yêu, tiễn người yêu những lúc đi xa, bày tỏ mong ước bản thân... Ngoài ra, sáo mũi còn được người phụ nữ dân tộc Khơ Mú thổi trong các dịp lễ Tết, hội hè, các buổi giao lưu văn nghệ” - Chị Típ tâm sự.
Thổi sáo bằng mũi là cách sử dụng nhạc cụ làm bằng tre, nứa đưa vào mũi, dùng hơi mũi để tạo ra âm thanh. Để thổi được sáo mũi còn khó hơn nhiều so với thổi sáo bằng miệng. Người học thổi sáo mũi phải biết lấy hơi và điều tiết hơi trong mũi sao cho thật nhịp nhàng, đẩy hơi qua mũi để sáo phát thành âm thanh theo làn điệu dân ca. Chị Típ cho biết: “Do cây sáo mũi không có lỗ chỉnh âm nên hơi phát ra từ lỗ mũi sẽ quyết định âm điệu của tiếng sáo. Bởi thế nên khi thổi sáo mũi, tôi phải biết cách điều chỉnh làn hơi, biết tiết chế hơi từ bụng để khi thổi từ mũi ra, âm thanh thoát ra nhẹ nhàng, theo âm điệu của bài hát”.
Làm sáo cũng lắm công phu
Không chỉ biết thổi sáo mũi, nghệ nhân Quàng Thị Típ còn biết chế tác nhạc cụ sáo, biết tự thẩm âm để làm ra những cây sáo thổi ra âm thanh hay. Làm sáo là công việc khó, đòi hỏi sự tỉ mỉ cũng như sự công phu của người chế tác.
Sáo mũi phải làm từ ống nứa thẳng, dài chừng 60cm. Nứa được dùng để làm sáo phải là loại bánh tẻ để có độ vang tốt nhất, 2 đầu thanh nứa được bịt kín bằng 2 mấu để sáo có độ kín hơi. Sau khi phơi trong bóng râm để ống nứa khô, đục 2 lỗ nhỏ, trong đó, 1 lỗ trên dùng thổi hơi vào, 1 lỗ dưới dùng để bấm chỉnh âm thanh phát ra của sáo.
“Công việc khó khăn nhất, quyết định sự thành công khi chế tác sáo mũi là tạo lỗ thổi hơi. Tại đầu được chọn để thổi của ống nứa, sẽ được tạo một màng âm thanh rất mỏng bằng dao thật sắc. Một tay giữ ống nứa, một tay cầm dao bào nhẹ nhàng cho đến khi đầu ống nứa mỏng như sợi bánh đa thì việc làm sáo coi như hoàn tất. Khi làm mà không cẩn thận, quá tay lại mất cái màng đấy thì phải vứt đi, hoặc dày quá thì chưa tạo ra âm thanh” - Chị Típ cho hay.
Trong những dịp lễ, Tết, ngày hội và các buổi giao lưu văn nghệ, khi diễn tấu, nghệ nhân Quàng Thị Típ dùng một tay bấm vào lỗ ở phía đầu sáo, một lỗ sẽ được dùng hơi từ mũi để thổi vào. Một tay còn lại sẽ dùng để múa theo nhịp điệu bài dân ca. Cách thổi sáo mũi độc đáo này đã khiến nhiều người trầm trồ thán phục tài nghệ của nghệ nhân Quàng Thị Típ.
Không chỉ có tài thổi sáo và biểu diễn sáo mũi, nghệ nhân Quàng Thị Típ còn rất yêu những làn điệu dân ca, những giá trị văn hóa của người Khơ Mú. Chị là thành viên đội văn nghệ của xã, huyện, thường xuyên tham gia biểu diễn tại các buổi giao lưu văn nghệ, những ngày hội văn hóa trong và ngoài tỉnh. Chị vừa diễn tấu thành thục sáo dọc, sáo mũi, vừa hát và sáng tác các làn điệu dân ca với lời mới.
Âm thầm lan tỏa tình yêu văn hóa Khơ Mú đến những người xung quanh, nhất là thế hệ trẻ để cùng họ có trách nhiệm gìn giữ vốn văn hóa quý của cha ông, nghệ nhân Quàng Thị Típ đã góp phần gìn giữ di sản văn hóa vô cùng độc đáo của người Khơ Mú nơi núi rừng Tây Bắc.
