Nữ già làng duy nhất ở Tây Nguyên
Tây Nguyên - vùng đất bazan huyền thoại, giàu truyền thống đấu tranh Cách mạng. Nhưng còn một Tây Nguyên nữa - Tây Nguyên của già làng và chế độ mẫu hệ ngàn đời. Trong nhà, con gái bắt chồng và con cái mang họ mẹ. Người đàn bà làm chủ gia đình.
Nhưng lạ thay! Ngoài làng, bàn bạc quyết định số phận từng thành viên trong cộng đồng lại thuộc về đàn ông. 100 năm trước, đàn ông đã làm già làng. 1000 năm trước, đàn ông cũng đã làm già làng. Già làng là một người cao tuổi, minh mẫn, có uy tín... và điều hành việc làng theo luật tục.
Cái điều hiển nhiên ngàn đời ấy ở Tây Nguyên, tưởng không bao giờ thay đổi. Vậy mà từ giữa năm 2001, ở làng K'Rông, huyện Chư Prông, tỉnh Gia Lai có một già làng là phụ nữ. Người đàn bà duy nhất Tây Nguyên làm già làng!
Bà Ksor H'Lâm được bầu làm già làng! Vì sao?
Câu hỏi ấy cứ canh cánh trong lòng trước khi chúng tôi về làng K'Rông, xã Ia Mơr. Thời chống Mỹ, người dân Ia Mơr một tấc không đi, một ly không rời, nhịn ăn nhường cơm, sẻ muối cho bộ đội, cùng bộ đội rào làng đánh giặc.
Ksor H'Lâm đi theo cách mạng, học chữ, làm giao liên, gùi gạo, gùi đạn cho bộ đội. Cái chân Ksor H'Lâm vững bước theo các nẻo đường mặt trận thì cái đầu Ksor H'Lâm cũng sáng ra nhiều ngay từ dạo ấy. Thời chiến tranh, Ia Mơr đánh giặc giỏi, được phong tặng danh hiệu Anh hùng Lực lượng Vũ trang nhân dân, nhưng thời bình, trằn lưng lên rẫy vào rừng mà vẫn nghèo.
Thời gian qua đi, cái nghèo vẫn đeo bám người Jơ Rai làng K'Rông. Rồi già làng, một người đàn ông, tuổi nhiều, không lo nổi việc buôn làng xin nghỉ. Người Jơ Rai làng K'Rông đứng trước sự lựa chọn: Ai sẽ đảm đương chức già làng?
Nhưng họ còn có một mong muốn thầm kín cháy bỏng mà chưa ai dám nói ra: Già làng không chỉ lo việc làng theo luật tục mà còn giúp dân có lúa đầy rẫy, có bắp có gạo đầy nhà, có trâu đầy chuồng...
Bà H'Linh làng K'Rông, xã Ia Mơr nói với chúng tôi: "Ksor H'Lâm có cái chữ Bác Hồ trong đầu. Cái miệng nó biết nói lời hay. Nó lại biết nuôi bò đầy chuồng, biết trỉa thóc đầy rẫy. Chúng ta bầu nó làm già làng".
Hóa ra, cuộc bầu già làng ở K'Rông là tự nguyện. Bà Ksor H'Lâm - người phụ nữ đã qua chiến tranh, biết nhiều chữ Bác Hồ nhất làng, biết lao động sản xuất giỏi là sự lựa chọn duy nhất của cộng đồng Jơ Rai làng K'Rông.
Làm già làng, bà Ksor H'Lâm hành xử việc làng theo luật tục rất thạo. Bà cùng với thôn trưởng làm việc nước cũng ngon. Nhưng bà chỉ có thể làm giàu cho gia đình chứ vào thời điểm đó Ksor H'Lâm chưa giúp dân làng K'Rông cùng giàu như mình.
Cuối năm 2001, Trung đoàn Kinh tế - Quốc phòng 710 thuộc Binh đoàn 15, được thành lập, đóng quân ở xã Ia Mơr, với nhiệm vụ xây dựng kinh tế góp phần phát triển văn hóa xã hội, xây dựng thế trận an ninh quốc phòng, giữ yên biên giới Tổ Quốc. Vừa may, đúng thời điểm ấy, người dân Jơ Rai và già làng Ksor H'Lâm đang dò dẫm tìm đường thoát khỏi đói nghèo.
Vậy là sự có mặt của các anh bộ đội thật đúng lúc. Phên dậu biên giới vững chắc thì phải không có vùng trắng, phải có dân bám đất. Bám đất đồng nghĩa với việc người dân phải được ăn no, mặc ấm, có của ăn của để; có người được làm công nhân trong nông trường. Bám đất cũng có nghĩa là phải có nhiều làng quân nhân sống sum vầy, thân mật với làng của bà con dân tộc nơi đây.
Lãnh đạo, chỉ huy Trung đoàn 710 đã gặp già làng Ksor H'Lâm. Già làng chân thành bộc bạch hết nỗi lòng mình, mong muốn làng K'Rông giàu có, trẻ con được đến trường học chữ Bác Hồ thì mới không bỏ làng du canh du cư. Người lính kinh tế - quốc phòng hiểu thấu điều đó và lặng lẽ đứng bên già làng, làm tham mưu cho chính quyền và xắn tay áo trực tiếp tổ chức cuộc sống cho dân làng K'Rông.
Già làng họp dân để nói những điều tai nghe mắt thấy ở những nơi bà đã đi tham quan, học tập. Bà kể, chính mắt bà đã nhìn thấy những ngôi làng mà thóc lúa chín vàng rực nương rẫy, bò đầy chuồng. Nhiều gia đình đã có tivi, xe máy. Các a cay không còn trên lưng mẹ mà ngồi xe công nông, xe máy đến trường mầm non học...
Tất cả là nhờ việc trồng cao su, cà phê, nhờ làm công nhân nông trường. Người dân tộc thiểu số ở Đức Cơ, ở Ia Giai theo bộ đội làm giàu được thì người Jơ Rai ở làng K'Rông cũng làm giàu được!
Nhưng lúc ấy không phải ai cũng tin ngay già làng. Ngập ngừng. Nghe ngóng. Dân làng K'Rông chưa ai làm theo cách già làng gợi ý. Tập quán, phương thức sản xuất "chặt, đốt, hốt, trỉa" ngàn đời còn đeo bám không dễ gì gỡ ra được
